Η Χαμένη αίγλη των εκθέσεων βιβλίου

Καθημερινή της Κυριακής

Της Ολγας Σελλα

Τι συμβαίνει στις εκθέσεις βιβλίου; Ποια γεγονότα δημιουργούν; Πώς παρεμβαίνουν στην πολιτιστική ζωή της πόλης; Οι απαντήσεις θα μπορούσαν να καταλάβουν πολλές γραμμές: αν συνέβαινε κάτι στις εκθέσεις βιβλίου· αν δημιουργούσαν γεγονότα· αν παρενέβαιναν στην πολιτιστική ζωή της Αθήνας। Ομως, ιδίως τα τελευταία χρόνια, οι βόλτες στις δύο, ετησίως, εκθέσεις βιβλίου, που διοργανώνουν οι δύο συνδικαλιστικοί σύλλογοι των εκδοτών θυμίζουν επιβεβλημένη επίσκεψη σε ονομαστική γιορτή συγγενούς.

Οι εκδοτικοί οίκοι (γνωστοί και άγνωστοι, ενεργοί και ανενεργοί) παραταγμένοι είτε σε παραλληλόγραμμα είτε σε κυκλικά περίπτερα, απλώνουν τους τίτλους τους, δίνοντας έμφαση στα γνωστά τους βιβλία και στα γνωστά τους ονόματα। Οι επισκέπτες ξεφυλλίζουν, ψωνίζουν και συνεχίζουν τον περίπατό τους.

Οι εκθέσεις βιβλίου στην Ελλάδα έχουν πάψει να επικοινωνούν με τις άλλες τέχνες, έχουν πάψει να εκπλήσσουν, να προκαλούν, να προτείνουν। Δεν πρόκειται για παγκόσμιο φαινόμενο. Ισα ίσα. Στο εξωτερικό, υπάρχουν πολλές εκθέσεις βιβλίου που είναι ζωντανές, δημιουργικές, παρεμβατικές. Που συνομιλούν με τις άλλες τέχνες και παρακολουθούν τις αλλαγές στις πολιτισμικές εκφράσεις και αναζητήσεις. Στην Ελλάδα, το πλαίσιο των εκθέσεων βιβλίου έχει καθηλωθεί στην αισθητική των υπαίθριων εκδηλώσεων τα πρώτα μεταπολιτευτικά χρόνια. Υπάρχουν περιθώρια αλλαγής; Μπορούν να γίνουν διαφορετικές οι εκθέσεις βιβλίου; Και προς ποια κατεύθυνση; Τρεις εκδότες και ο πρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Εκδοτών Βιβλιοπωλών παίρνουν θέση.

Ολα ξεκίνησαν πριν από τριάντα περίπου χρόνια στην Κηφισιά। Εκεί έγινε η πρώτη Εκθεση Βιβλίου στην Αθήνα με διοργανωτή τον Σύνδεσμο Εκδοτών Βιβλίου Αθηνών (ΣΕΒΑ). Η «συγκατοίκηση» με την Ανθοκομική της Κηφισιάς δημιούργησε αλλοιώσεις στα περίπτερα, που δεν μπορούσαν πια να φιλοξενήσουν βιβλία και η Εκθεση κατηφόρισε προς το κέντρο. Πρώτη στάση το Ζάππειο.

Σύγχυση
Στο μεταξύ ο έτερος σύλλογος των εκδοτών, ο Σύνδεσμος Εκδοτών Βιβλίου (ΣΕΚΒ) έκανε ταυτόχρονα τις δικές του ξεχωριστές εκθέσεις (τα πρώτα χρόνια σε πόλεις της περιφέρειας), ώσπου εγκαταστάθηκε στο Πεδίον του Αρεως। Τότε άρχισε να διοργανώνει, ως ιδιωτικός φορέας, και ο εκδότης Ηλίας Μπουκουμάνης τις εκθέσεις βιβλίου στο Ζάππειο, μπερδεύοντας το κοινό και πολλαπλασιάζοντας τα υπαίθρια βιβλιοπωλεία στο κέντρο της πόλης. Ο ΣΕΒΑ αναγκάστηκε να μετακομίσει στο Πεδίον του Αρεως. Εκεί άραξαν για τις δεκαετίες του ’80 και του ’90 οι εκθέσεις βιβλίου, δύο ετησίως, μία εαρινή και μία φθινοπωρινή, ίδιες και διαφορετικές κάθε φορά, ακολουθώντας πιστά την μεταπολιτευτικής φεστιβαλικής λογικής αντίληψη για τις υπαίθριες γιορτές και εκδηλώσεις.

Τα χρόνια πέρασαν। Από τις δύο ετήσιες εκθέσεις βιβλίου που διοργανώνουν τα δύο συνδικαλιστικά σωματεία εκδοτών (τα οποία άλλες φορές επέδειξαν ευγενή άμιλλα και άλλες λειτούργησαν ανταγωνιστικά) πέρασαν πολλοί συγγραφείς, πολλοί τίτλοι, πολλές εκδηλώσεις, άλλες ενδιαφέρουσες, άλλες αδιάφορες. Υπήρχαν φορές που επιχειρήθηκαν ανοίγματα, που έγιναν προσπάθειες η έκθεση βιβλίου να μην έχει μονομερώς εμπορικό χαρακτήρα, αλλά να εντάξει εκδηλώσεις πολιτισμού στη διάρκειά της. Ιδιαίτερα από τη στιγμή που το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου άρχισε να μετέχει στη συνδιοργάνωση, οπότε στη διάρκεια των εκθέσεων φιλοξενήθηκαν μουσικές, θεατρικές και κινηματογραφικές εκδηλώσεις.


Περίπατος
Οπως και να ήταν τα πράγματα, στο κοινό της Αθήνας άρεσε να κάνει έναν βιβλιοφιλικό περίπατο είτε στην Κηφισιά είτε στο Ζάππειο είτε στο Πεδίον του Αρεως είτε στη Διονυσίου Αρεοπαγίτου. Εκεί, στο φιλέτο της Αθήνας, μετακινήθηκαν οι εκδότες, όταν το Πεδίον του Αρεως έκλεισε για να... αναμορφωθεί. Αντ’ αυτού, μεταμορφώθηκαν –επί τα χείρω– οι εκθέσεις βιβλίου, αφού οι περιορισμοί της Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου περιόρισαν την έκταση και τις εγκαταστάσεις των εκθέσεων βιβλίου. Ταυτόχρονα περιορίστηκε και η δημιουργική φαντασία των εκδοτών. Τι έμεινε; Η βιβλιοπαραγωγή της χρονιάς απλωμένη στους πάγκους των μακρόστενων ή των κυκλικών (φέτος) περιπτέρων, με έμφαση στα μπεστ σέλερ, μια εκδήλωση συνδικαλιστικού φορέα την οποία το υπουργείο Πολιτισμού ενισχύει με το διόλου ευκαταφρόνητο ποσόν των 40 - 50 χιλιάδων ευρώ κάθε φορά. Οσο για τον συνδιοργανωτή Δήμο Αθηναίων, «καταβάλλει» τη συμμετοχή του σε υπηρεσίες, αξίας περίπου 10 - 12 χιλ. ευρώ.
Εχουν νόημα, το 2007, τέτοιου είδους εκθέσεις; Θα είχαν άλλο περιεχόμενο αν έφευγαν από τη Διονυσίου Αρεοπαγίτου; Είναι κοινό μυστικό ότι η πλειοψηφία των εκδοτών έχει απομακρυνθεί από τα συνδικαλιστικά τους σωματεία, τα οποία «έχουν την οργάνωση του 1970», όπως λέει ένας εκδότης που γνωρίζει πολύ καλά το χώρο. Ο πρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Εκδοτών Βιβλιοπωλών (ΠΟΕΒ) και επί πολλά χρόνια πρόεδρος του ΣΕΒΑ, Μάκης Παντελέσκος, είναι ειλικρινής: «Ολα γίνονται την τελευταία στιγμή. Οχι μόνο από τους διοργανωτές, αλλά και από τους δημόσιους φορείς, που στηρίζουν το θεσμό. Πιστεύω ότι πρέπει να περιοριστεί η διάρκεια των εκθέσεων. Οσο για το χώρο: η Αποστόλου Παύλου, η Ερμού χαμηλά προς το Γκάζι και η αψίδα στο ΟΑΚΑ είναι τρεις περιοχές που μπορούν να φιλοξενήσουν και το βιβλίο και τις πολιτιστικές εκδηλώσεις».
Οι εκθέσεις βιβλίου των πρώτων δεκαετιών μετά τη μεταπολίτευση γίνονταν σε μια διαφορετική κοινωνική συγκυρία: τα βιβλιοπωλεία ήταν πολύ λιγότερα και οι εκδότες παρουσίαζαν στις εκθέσεις το σύνολο των τίτλων τους και ενημέρωναν το κοινό। Οι επισκέπτες έβρισκαν παλαιότερους τίτλους, αγόραζαν με έκπτωση (τότε δεν υπήρχε η ενιαία τιμή), ενημερώνονταν. Σήμερα, κανένας δεν περιμένει τις εκθέσεις βιβλίου για να ενημερωθεί. Εχουν προηγηθεί περισσότεροι και πιο ταχείς οδηγοί ενημέρωσης. Ποιο είναι το μέλλον για τις εκθέσεις βιβλίου; Να παραμείνουν «εκθέσεις λιανικού εμπορίου» ή να μετασχηματιστούν σε πολιτιστικά γεγονότα που θα συνδέουν τις εξελίξεις του πολιτισμού με όσα περιγράφουν και καταγράφουν οι σελίδες του βιβλίου; Ισως το πλαίσιο περιγράφει άριστα ο Γιώργος Σεφέρης, όταν μίλησε σε έκθεση βιβλίου στη Βαρκελώνη, τη δεκαετία του ’60, (κείμενο που περιλαμβάνεται στις «Δοκιμές»): «Θα έλεγα πως τα βιβλία είναι σαν τα αναρίθμητα κλειδιά ενός μεγάλου οργάνου εκκλησιάς, του οποίου οι μουσικοί είμαστε εμείς. Εξαρτώνται από την ιδιοφυΐα μας, από την τόλμη μας· εξαρτώνται επίσης από τα ελαττώματά μας». Το ίδιο ακριβώς και οι εκθέσεις βιβλίου.

Τρεις εκδότες μιλούν για εμποροπανήγυρη και προτείνουν

Τι μπορεί να γίνει; Τι είναι πια ξεπερασμένο; Τι ν’ αλλάξει; Τρεις εκδότες, ο Σάμης Γαβριηλίδης (εκδ. Γαβριηλίδης), ο Νίκος Γκιώνης (εκδ. Πόλις) και ο Θανάσης Καστανιώτης (εκδ. Καστανιώτης) καταθέτουν τις απόψεις τους, την κριτική τους, τις προτάσεις τους για τις εκθέσεις βιβλίου.
Σάμης Γαβριηλίδης: «Δεν είμαι κατά των εκθέσεων. Οι εκθέσεις όμως αυτές, μετά τόσα χρόνια έχουν εκφυλιστεί πλήρως. Κι ενώ ουσιαστικά ξεκίνησαν για να δώσουν τη δυνατότητα να παρουσιάζονται εκεί λιγότερο εμπορικά βιβλία, έχουν πλέον μετατραπεί σε εμποροπανήγυρη. Κι αυτό για δύο λόγους: επειδή δεν είναι επαρκής ο χώρος των περιπτέρων για να εκθέσει κανείς όλη την παραγωγή του. Ετσι, κάθε εκδότης προβάλλει αυτό που ξέρει ο κόσμος, για να μπορέσει να πουλήσει. Ο δεύτερος λόγος είναι ότι δεν έχουμε δέσει τις εκθέσεις με τον υπόλοιπο πολιτισμό. Δεν έχουμε πείσει την κοινωνία να μιλάει για ό,τι συμβαίνει εκεί. Δεν γίνονται εκδηλώσεις ευρύτερες του βιβλίου. Στην έκθεση του Εδιμβούργου, ο κόσμος μπορεί να ενημερωθεί για τις παραστάσεις, τις εκθέσεις, τις ταινίες, όλα τα πολιτιστικά γεγονότα της χρονιάς. Κανονικά πρέπει να προετοιμαζόμαστε όλο το χρόνο για την επόμενη έκθεση. Διαφορετικά, το βιβλίο θα απομονώνεται και οι εκθέσεις θα γίνονται εμποροπανηγύρεις».
Νίκος Γκιώνης: «Καλό θα ήταν να ακολουθήσουμε το επιτυχημένο πρότυπο της Διεθνούς Εκθεσης Βιβλίου στη Θεσσαλονίκη. Δηλαδή, οι εκθέσεις να έχουν μικρότερη διάρκεια και να πραγματοποιούνται σε κλειστό χώρο. Τέλος, το βάρος να δοθεί στην ενημέρωση των αναγνωστών και των επισκεπτών και όχι τόσο στη λιανική πώληση».
Θανάσης Καστανιώτης: «Μια μερίδα εκδοτών δεν ικανοποιείται από τον τρόπο που γίνονται οι εκθέσεις βιβλίου και πρέπει να επαναπροσδιοριστούν ως προς τον οργανωτικό τους φορέα। Δηλαδή, να το αναλάβουν άνθρωποι οι οποίοι θα τις αντιμετωπίσουν επαγγελματικά και σοβαρά: θα βρουν το χώρο, τους σπόνσορες, το πλαίσιο λειτουργίας. Γιατί πλέον έχει σταματήσει η λαϊκή αγορά στη συνείδηση του Ελληνα ως μέσον ικανοποίησης και έχει αλλάξει και η αισθητική του. Οσο για τους ανθρώπους που τα επισκέπτονται, ένα μεγάλο μέρος ψάχνει ν’ αγοράσει βιβλία τα οποία ήδη γνωρίζει. Δεν είναι δηλαδή ένα κοινό ανοιχτό σε προτάσεις».


Ποιοι και πόσοι είναι οι εκδότες;

Τις δύο εκθέσεις βιβλίου τις διοργανώνουν οι δύο σύλλογοι εκδοτών που υπάρχουν στην Ελλάδα. Ο Σύνδεσμος Εκδοτών Βιβλίου (ΣΕΚΒ) έχει 365 και ο Σύλλογος Εκδοτών Βιβλίου Αθηνών (ΣΕΒΑ) έχει περίπου 350. Σε ποσοστό περίπου 80%, τα μέλη των δύο συλλόγων είναι κοινά. Αλλωστε, τα ίδια ονόματα εκδοτικών οίκων βλέπουμε και στα φθινοπωρινά και στα εαρινά περίπτερα των εκθέσεων βιβλίου.
Γιατί λοιπόν μετέχουν σε δύο ομοειδείς συλλόγους, στην ίδια πόλη. «Ο νόμος δίνει το δικαίωμα να μετέχεις σε δύο σωματεία. Το ένα πρέπει να είναι κλαδικό και το άλλο τοπικό», λένε συνδικαλιστές εκδότες. Δηλαδή, θα μπορούσε ένας εκδότης να μετέχει στο Εμπορικό Επιμελητήριο και σ’ ένα σύλλογο εκδοτών. Μέχρι σήμερα κανείς δεν έχει εξηγήσει πειστικά την ανάγκη ύπαρξης δύο συλλόγων με τα ίδια μέλη!
Υπάρχουν βέβαια και εκδότες που δεν εκδίδουν τίποτα επί της ουσίας ή μάλλον απλώς τυπώνουν: καρτ ποστάλ, χάρτες, γκραβούρες! Ο πρόεδρος του ΣΕΚΒ, Πολυχρόνης Παπαχρήστου, μόλις πριν από δύο μήνες είχε δηλώσει στην «Κ» ότι θα ζητούσε τη διαγραφή 63 από τα 365 μέλη του Συνδέσμου। Ολοι θυμόμαστε περίπτερα σε εκθέσεις βιβλίου, που δεν παρουσίαζαν τίποτε έντυπο! Ο ΣΕΒΑ, επί προεδρίας Μάκη Παντελέσκου, «καθάρισε» από τους μη εκδότες. Η απάντηση στο γιατί υπάρχουν δύο σύλλογοι και ποιος ο διαφορετικός τους ρόλος, ακόμα εκκρεμεί...

ΥΓ। Οι λιανικές εκθέσεις βιβλίου δεν χρησιμεύουν ως φορείς πρωτοπόρων ιδεών, αλλά ως μέσον για την προώθηση του βιβλίου στο αναγνωστικό κοινό. Δυστυχώς η συγκυρία της πρόσφατης εκλογικής αναμέτρησης αλλά και οι εν εξελίξει διαδικασίες στο ΠΑΣΟΚ, δεν επέτρεψαν στον κόσμο την πολυτέλεια της επίσκεψης στην Αρεοπαγείτου.
Η έκθεση της περασμένης άνοιξης είχε τεράστια επιτυχία και πλήθος επισκεπτών.
Σημειωτέον ότι ο νέος υπουργός πολιτισμού φέρνει τον βαρύ αέρα της αυτιστικής πολιτικής συμπεριφοράς ακόμη και στον πολιτισμό.

Το Κατοικίδιο