Πολύ βούτυρο στο τομάρι του σκύλου

του Γιώργου Σκαμπαρδώνη
Εφημερίδα Ριζοσπάστης
Κριτική της Δώρας Μόσχου

Ο Μάης του 1963 είναι σημαντικός για τη σύγχρονη ελληνική ιστορία: Στις 22 του μήνα, στη Θεσσαλονίκη, από έναν εσμό παρακρατικών που είχαν στενότατες διασυνδέσεις με τους πιο επίσημους μηχανισμούς του ελληνικού μετεμφυλιακού κράτους (χωροφυλακή και στρατό), αλλά και με τις ξένες μυστικές υπηρεσίες, δολοφονείται ο βουλευτής της ΕΔΑ και στέλεχος του φιλειρηνικού κινήματος, Γρηγόρης Λαμπράκης.
Τη λογοτεχνική αποτύπωση αυτής της δολοφονίας έχουμε γνωρίσει μέσα από το βιβλίο «Ζ», του Βασίλη Βασιλικού. Το 2006, ο Θεσσαλονικιός συγγραφέας και δημοσιογράφος Γιώργος Σκαμπαρδώνης έδωσε, μέσα από τις εκδόσεις «Κέδρος», τη δική του λογοτεχνική ματιά στο μυθιστόρημά του «Πολύ βούτυρο στο τομάρι του σκύλου». Ο συγγραφέας περιγράφει όσα συνέβησαν στην πόλη της Θεσσαλονίκης λίγες μέρες πριν τη δολοφονία Λαμπράκη όχι ακριβώς όπως έγιναν, αλλά όπως θα μπορούσαν να έχουν γίνει. Δεν εννοούμε με αυτό ότι δείχνει μία εκδοχή της πραγματικότητας που δεν υπήρξε, αλλά, αντίθετα, ότι επιχειρεί μία διερεύνηση στα όσα δε γράφτηκαν ποτέ στις εφημερίδες, δεν αναδείχτηκαν ούτε μέσα από την ανακριτική διαδικασία για τη δολοφονία Λαμπράκη.
Το πραγματικό γεγονός: Οι ίδιοι παρακρατικοί που εκτέλεσαν τη δολοφονία Λαμπράκη συμμετείχαν, λίγες μέρες πριν, σε έναν άτυπο μηχανισμό περιφρούρησης του Γάλλου Προέδρου, στρατηγού Ντε Γκωλ, που επισκέφτηκε τη Θεσσαλονίκη. Πάνω σ' αυτόν τον πραγματικό καμβά, κεντά ο Σκαμπαρδώνης το μυθιστόρημά του: Οι μυστικές υπηρεσίες του ελληνικού κράτους αναλαμβάνουν, σε συνεργασία με τους παρακρατικούς, τη φρούρηση του Ντε Γκωλ: Παράλληλα, ο άτυπος υπαρχηγός των εν λόγω υπηρεσιών έχει στενές διασυνδέσεις με τον αμερικάνικο παράγοντα και την αντικομμουνιστική οργάνωση «Κόκκινη Προβιά». Ο στόχος του είναι η δολοφονία του Γάλλου ηγέτη, ώστε να επιτευχθούν ταυτόχρονα δύο στόχοι: Η διάρρηξη οποιασδήποτε δυνατότητας προσανατολισμού της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής προς το γαλλικό παράγοντα και η απόδοση της δολοφονίας στους κομμουνιστές και στην ΕΔΑ. Τελικά, το σχέδιο αποτυγχάνει και οι μηχανισμοί, επίσημοι και ανεπίσημοι, της αστικής τάξης και των συμμάχων της στρέφονται προς τον επόμενο στόχο τους, τον Γρηγόρη Λαμπράκη.
Το μυθιστόρημα είναι βέβαια πολιτικό, αλλά οι άνθρωποι που περιγράφει ο συγγραφέας έχουν λογοτεχνικό κύρος: Είναι εκφραστές συγκεκριμένης κοινωνικής τάξης και συγκεκριμένων συμφερόντων, που καθορίζουν, πέρα από σχηματοποιήσεις, και τις προσωπικές τους συμπεριφορές. Εξαιρετικές είναι οι περιγραφές των παρακρατικών: Μια πραγματική «Αυλή των Θαυμάτων», άνθρωποι ξεπεσμένοι από την ίδια τους την τάξη, που μισθώνονται στην υπηρεσία των αντιπάλων της. Ακραία φτώχεια, ακραία αποκλίνουσες συμπεριφορές, ακραία αλλοιωμένη συνείδηση: Αυτά είναι τα χαρακτηριστικά ενός μικρόκοσμου, που αποτυπώνει, με το λογοτεχνικά αρτιότερο τρόπο, τις ιδιότητες που αποδίδει στο λούμπεν προλεταριάτο ο Μαρξ, στο κλασικό του έργο «Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη».
Ο Σκαμπαρδώνης θέτει ορισμένους ιστορικούς και πολιτικούς προβληματισμούς: Ποια είναι τα όρια ανεξαρτησίας κίνησης του ελληνικού κρατικού μηχανισμού στη δεκαετία του '60, σε σχέση με τις επιλογές των μεγάλων ιμπεριαλιστικών κέντρων, ιδιαίτερα των ΗΠΑ; Πώς εκδηλώνεται η διαπάλη των ίδιων αυτών ιμπεριαλιστικών κέντρων στο ελληνικό έδαφος και στην ελληνική πολιτική ζωή; Τι συμβαίνει μέσα στο ίδιο το ελληνικό λαϊκό κίνημα; Πώς εκφράζεται η σχέση του παράνομου - την εποχή εκείνη - ΚΚΕ, με την ΕΔΑ, μέσα από τις γραμμές της οποίας δρουν οι κομμουνιστές; Οσον αφορά αυτήν την τελευταία διάσταση, βλέπουμε εντελώς κριτικά την τοποθέτηση του συγγραφέα, που δεν αποδέχεται την όποια προσπάθεια των κομμουνιστών να διατηρήσουν την ιδιαίτερη φυσιογνωμία τους μέσα στο συμμαχικό σχήμα.
Η αισιόδοξη νότα στη γενική αδιέξοδη ατμόσφαιρα του βιβλίου έρχεται από την πιο απροσδόκητη πλευρά. Η γυναίκα του διοικητή της ΚΥΠ, κόρη παλιού Μακρονησιώτη, που προχώρησε στο συγκεκριμένο γάμο μετά από πίεση της μάνας της, για να γλιτώσει από τη φτώχεια, μετά από μια μακρόχρονη περιπλάνηση σε σαθρές προσωπικές επιλογές, κάνει μια προσπάθεια να ξαναβρεί την αξιοπρέπειά της, μελετώντας ένα ...βιβλίο Γεωμετρίας: Το βιβλίο που της έκανε δώρο ο πατέρας της σαν έκφραση της επιθυμίας του να σπουδάσει... Να υποθέσουμε ότι αυτό είναι ένα βήμα προς την επανάκτηση μιας λαϊκής αγωνιστικής συνείδησης;
Εν τέλει, ένα βιβλίο που ο αναγνώστης θα πρέπει να δει με κριτικό μάτι, αλλά που, από την άλλη πλευρά, αξίζει να διαβάσει, να απολαύσει την αναμφισβήτητη δύναμη γραφής του Σκαμπαρδώνη και να στοχαστεί πάνω στα πολιτικά ζητήματα που θέτει.