Πάσών των Ρωσσιών

ΣΟΦΙΑ ΝΙΚΟΛΑΙΔΟΥ
Ο Βόλφγκανγκ Χέσνερ ακτινογραφεί μια ποιήτρια με ακατάβλητο συγγραφικό πείσμα

«Άννα πασών των Ρωσιών»

Ο ΧΕΣΝΕΡ ΓΡΑΦΕΙ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΓΙΑ ΤΗ ΘΥΕΛΛΩΔΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΝΑΣ ΑΧΜΑΤΟΒΑ. ΕΜΠΑΘΕΙΣ ΕΡΩΤΕΣ, ΤΡΕΙΣ ΓΑΜΟΙ, Η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΜΟΝΤΙΛΙΑΝΙ. ΤΑ ΠΕΤΡΙΝΑ ΧΡΟΝΙΑ ΠΟΥ ΑΚΟΛΟΥΘΗΣΑΝ ΤΗΝ ΟΚΤΩΒΡΙΑΝΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ. Ο ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΖΝΤΑΝΟΦ ΜΙΛΑ ΓΙΑ «ΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΤΡΕΛΑΜΕΝΗΣ ΚΥΡΙΑΣ ΤΟΥ ΣΑΛΟΝΙΟΥ ΠΟΥ ΚΙΝΕΙΤΑΙ ΜΕΤΑΞΥ ΜΠΟΥΝΤΟΥΑΡ ΚΑΙ ΣΤΑΣΙΔΙΟΥ». Η «ΑΝΝΑ ΠΑΣΩΝ ΤΩΝ ΡΩΣΙΩΝ» ΟΜΩΣ ΔΕΝ ΛΥΓΙΖΕΙ ΜΕ ΤΙΠΟΤΑ
«Ποτέ δεν θα αποκτήσεις εσύ σαλόνι, τον πιο ενδιαφέροντα επισκέπτη θα τον παίρνεις πάντα μαζί σου στην κρεβατοκάμαρα». Αυτό έλεγε μισοαστεία μισοσοβαρά ο Γκουμιλιόφ, ποιητής και πρώτος σύζυγος της Αχμάτοβα, πειράζοντάς την. Το αρραγές τσιμέντο της κομμουνιστικής ηθικολογίας δεν ανέχτηκε την ελεύθερη ζωή της Αχμάτοβα - κυρίως όταν κατάλαβε πως δεν έχει να περιμένει από αυτήν ωδές στο καθεστώς και ποιητικές γονυκλισίες. Από τη μουδιασμένη αποδοχή του έργου της, οι σύντροφοι πέρασαν γρήγορα στην αντεπίθεση. Ενδεικτική είναι η αντίδραση της εφημερίδας «Πράβντα», κεντρικού οργάνου του καθεστώτος: «... η Αχμάτοβα, με το στομφώδες, ψαλμωδικό ύφος της παλιάς πίστης απήγγειλε κάτι για νεκρούς [...].

Η Άννα Αχμάτοβα (1889-1966) υπήρξε εμβληματική μορφή της σοβιετικής ποίησης. Ποιήτρια με αδιαπραγμάτευτο ταλέντο, έγινε γνωστή και τιμήθηκε στην Ευρώπη προς το τέλος του βίου της. Η ταραχώδης ζωή της ενίσχυσε το ενδιαφέρον για την ποίησή της. Έρωτες, γάμοι, ισχυρά αισθήματα. Ένας γιος που ποτέ δεν χάρηκε τη μητέρα του. Το καθεστώς που προσπάθησε να τη γονατίσει. Η συγγραφέας κατέστρεφε τα γραπτά της και κρατούσε προφορικό αρχείο του έργου της. Μάθαινε τα ποιήματά της απέξω, αυτός ήταν ο ασφαλής τρόπος που μηχανεύτηκε, για να σώσει και να σωθεί. Οι στίχοι της κυκλοφορούσαν σε όλη τη Ρωσία στόμα στόμα. Η Αχμάτοβα έμεινε έξω από τη χορεία των εντεταλμένων ποιητών. Μόνο μια φορά έγραψε ωδή στον Στάλιν και στο σοβιετικό κράτος, προσδοκώντας να διασφαλίσει τη ζωή του γιου της, αλλά και τη δική της. Χρησιμοποίησε όλα τα τερτίπια της κομματικής ποίησης με υπονομευτική ειρωνεία. Κανένας δεν πίστεψε ότι η Αχμάτοβα εννοούσε τους κομματικούς ύμνους που δημοσίευσε.



Γυναίκα που εξέπεμπε τεράστια γοητεία, ποιήτρια, μάρτυρας και υπέρμαχος μιας ρωσικής κουλτούρας που κατέρρευσε, η Άννα Αχμάτοβα δεν τιμήθηκε όσο ζούσε με καμία διάκριση, παρά με τον διδακτορικό τίτλο του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης στα 76 της, έναν χρόνο πριν πεθάνει. Εδώ, στα 33 της το 1922

Υπήρξαν μελετητές που τη στοίχισαν με τη Σαπφώ. Ήταν και οι δυο ερωτικές ποιήτριες. Θεματογράφησαν τον πόθο, τις αισθήσεις, τα αισθήματα. Η Αχμάτοβα ωρυόταν στον Γκουμιλιόφ: «Δεν γράφω γυναικεία ποίηση», έλεγε. Όχι πως υποδύθηκε ποτέ το αντρικό γράψιμο. Όμως οι σιροπιαστές λέξεις και τα στομφώδη αισθήματα ή τα ροζ στιχάκια ημερολογίου δεν ήταν καθόλου του γούστου της. Η Αχμάτοβα έγραφε ποιήματα με ισχυρές εικόνες που καρφώνονται στο μάτι, πυκνό δίχτυ συμπαραδηλώσεων και επιμελημένη γλώσσα.

Ελευθερία

Η Αχμάτοβα αρνήθηκε τις εύκολες ταμπέλες. Είχε συγγραφικό πείσμα. Τόνιζε με έμφαση στα ποιήματά της το δικαίωμα για την ποιητική της αυτοπραγμάτωση. Το δικαίωμά της στην καλλιτεχνική ανεξαρτησία και ελευθερία. Στον σαρκοφάγο πρώτο γάμο της με τον ποιητή Γκουμιλιόφ, συγκρούστηκαν δυο ισχυρές ποιητικές προσωπικότητες. Αυτό και μόνο αρκούσε για να κάνει τον συζυγικό τους βίο αβίωτο. Όμως στους ιστορικούς καβγάδες ήρθαν να προστεθούν προβλήματα της καθημερινότητας. «Στο σπίτι τους έβρισκες με κόπο ένα πιρούνι ή ένα γερό φλιτζάνι, ούτε λόγος βέβαια να γίνεται για οτιδήποτε φαγώσιμο».

Ο Βόλφγκανγκ Χέσνερ συναιρεί στο βιβλίο του εργοβιογραφικές πληροφορίες και κειμενοκεντρικές παρατηρήσεις. Η βιογραφία του συμπληρώνεται από Χρονοδιάγραμμα, Μαρτυρίες, Βιβλιογραφία. Το κείμενό του περιέχει μακρά ποιητικά αποσπάσματα. Ο βιογράφος επιχειρεί να προσεγγίσει την ποιητική προσωπικότητα και το έργο της Αχμάτοβα μέσα από τον θυελλώδη βίο της, την ταραγμένη εποχή στην οποία έζησε, τα ποιήματά της: «Ποιητική Συντεχνία» και Ρώσοι «ακμεϊστές», διαγραφή από την Ένωση Συγγραφέων, απαγόρευση άσκησης επαγγέλματος, πολτοποίηση του έργου της, προσπάθειες να της αφαιρεθούν ακόμη και τα δελτία τροφίμων. Παιδική ηλικία με ροζ συννεφάκια, αβίωτος έγγαμος βίος, συνάντηση με τον Μοντιλιάνι, ερωτικές περιπέτειες, ταραγμένη και ενοχική σχέση με τον γιο της, Λεβ.


«Ναι, μπορώ»
«Το Ρέκβιεμ ήταν αφιερωμένο στον γιο της Λεβ, συγχρόνως όμως είναι και θρήνος για όσους υπέφεραν από την τρομοκρατία του Στάλιν και δριμύ κατηγορώ. Σε μια γυναίκα που περίμενε, όπως η ίδια, μπροστά στη φυλακή και τη ρώτησε αν θα μπορούσε να τα περιγράψει όλα αυτά, η Αχμάτοβα ψιθύρισε: Ναι, μπορώ» (απόσπασμα από τη σελ. 133).


«Μισή καλόγρια, μισή πόρνη»
Η Αχμάτοβα παρέμεινε έως το τέλος μια ποιήτρια με ακατάβλητο συγγραφικό πείσμα. Μια γυναίκα που χρησιμοποίησε τη ζωή της ως συγγραφικό καύσιμο. Μια Ρωσίδα διανοούμενη που έζησε στο πετσί της τη σοβιετική λογοκρισία και τη σοβιετική τρομοκρατία. Ο άντρας της δολοφονήθηκε. Ο γιος της εξορίστηκε. Η ίδια διώχθηκε συγγραφικά. Κατηγορήθηκε για δουλοπρέπεια έναντι της Δύσης και ξενομανία. Θεωρήθηκε «εκπρόσωπος του αντιδραστικού σκοταδισμού και της αποστασίας στην πολιτική και την τέχνη». Χαρακτηρίστηκε θρύψαλο της αριστοκρατικής κουλτούρας, «μισή καλόγρια, μισή πόρνη». Παρά τον πόλεμο που υπέστη, τις κακουχίες που αντιμετώπισε, τα προσωπικά δράματα, η Αχμάτοβα δεν σταμάτησε να γράφει. Έγραφε και κατέστρεφε το έργο της. Το μάθαινε απέξω και το διέδιδε. Ο δεύτερος κύκλος της αναγνώρισής της ήρθε από την Ευρώπη. Ήταν πια μια ώριμη και καταβεβλημένη κυρία. Αντιμετώπιζε τις τιμές με καρτερία και λεπτή ειρωνεία - δεν μπορούσαν πλέον να θρέψουν τη συγγραφική ματαιοδοξία της.

Η περίπτωση της Αχμάτοβα - μαζί με αυτήν της Τσβετάγεβα, του Παστερνάκ, του Μαντελστάμ - αποτελεί, ανάμεσα στα άλλα, ένα ηχηρό και παρήγορο παράδοξο. Σηματοδοτεί τον θρίαμβο της τέχνης επί της πολιτικής και αποδεικνύει την ανθεκτικότητα της ποίησης. Καμιά φορά, τα ποιήματα αποδεικνύονται πιο ισχυρά από τα ψηφίσματα και οι ποιητές πιο πείσμονες, πιο δαιμόνιοι και πιο αποτελεσματικοί από τους απανταχού κομματάρχες.